• Contact
Robert Putnam, emeritus-hoogleraar politicologie aan Harvard

Messen slijpen, bruggen bouwen

Blog Harmen
10 juli 2025

Heeft u dat noodpakket al in huis? Dat vroeg De Volkskrant onlangs aan Karen van Oudenhoven, directeur van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP). Haar pakket was…nog niet helemaal compleet, bekende ze.

Maar volgens Van Oudenhoven is het ook maar de vraag of die zes flessen water en dat blik bonen voldoende zijn. Zo’n noodpakket is belangrijk, zei ze. Maar goede buren zijn nog belangrijker.

Naast directeur van het SCP is Van Oudenhoven ook bijzonder hoogleraar ‘maatschappelijke veerkracht’.  En juist die veerkracht – zeg maar sociale cohesie - kan een life saver zijn in tijden van een crisis, zo blijkt uit talloze onderzoeken. Als je in een wijk woont met een sterke gemeenschapszin, is de kans veel groter dat mensen samen oplossingen zoeken. Dat hulp zich niet beperkt tot het eigen gezin. Daarom is alleen dat pakket niet voldoende. Er gaat iets aan vooraf. De overheid zou meer oog moeten hebben voor het belang van dat sociale ‘weefsel’.

Het geluid van Robert Putnam

Van Oudenhovens inzichten komen niet uit de lucht vallen. Hier klinkt ook het geluid van Robert Putnam, emeritus-hoogleraar politicologie aan Harvard. Putnam schreef 2 baanbrekende studies over de werking van de democratie, waarvan Bowling Alone het bekendst is. Bowlen in je eentje, een titel die aardig de lading dekt.

Wat Putnam beschreef en op basis van een indrukwekkende hoeveelheid data aantoonde, was dat het sociale cement in de (Amerikaanse) samenleving vanaf de jaren zestig steeds verder afbrokkelde. Van kerkkoor tot wandelclub, van Rotary tot fanfare: ledentallen namen in die periode dramatisch af. Mensen gingen nog wel bowlen, maar niet meer in clubverband. Ze gingen alleen.

Een vereniging is oefenen in democratie

En dat ondermijnt het democratisch gehalte van een samenleving. Want een vereniging is oefenen in democratie. Je leert er samen organiseren, doelen stellen en onderlinge verschillen overbruggen. En je maakt vrienden die je anders niet zou maken. Je ontmoet mensen met dezelfde hobby, maar met een andere achtergrond. In de taal van nu: je stapt in een andere bubbel.

Het interessante is: wat op club- of wijkniveau geldt, gaat ook op voor de samenleving als geheel. Een stabiele, effectieve democratie is er een waarin de gemeenschapszin groot is. Dat toonde Putnam al eerder aan in een onderzoek naar bestuurlijke decentralisatie in Italië. Daaruit bleek dat mensen in een stabiele democratie tevredener zijn. Ze hebben meer vertrouwen in elkaar, de overheid én - opmerkelijk - ze leven langer.

Collectiviteit en solidariteit staan onder druk

Bowling Alone verscheen 25 jaar geleden. En kijk eens op welk punt we nu zijn aanbeland. Zie waartoe polarisatie in Putnams thuisland leidt. De wereld wankelt. Tegenstellingen en wantrouwen worden steeds groter. Ook in Nederland gaat het van stroef tot stroever. De afgelopen 5 jaar was de regering bijna de helft van de tijd demissionair.

Het zijn ontwikkelingen waar we iets mee moeten. Pensioenfondsen zoals ABP komen immers voort uit het idee van gemeenschappelijke solidariteit en collectiviteit. Samen delen, in voor- en tegenspoed. Dat zijn onze oerkernwaarden. Het heeft ons als samenleving ook veel gebracht. En je hoeft geen briljant socioloog te zijn om te zien dat dit idee van collectiviteit en solidariteit onder druk staat.

Kijktip voor de zomer

Toch is Putnam niet alleen maar somber. Op elke actie volgt immers een tegenreactie. In de decennia voordat het verenigingsleven instortte, nam het juist een hoge vlucht. Dat begon rond 1900, een periode in de Amerikaanse geschiedenis die erg leek op de huidige. Een tijd van grote tegenstellingen. Mensen zochten elkaar daardoor op, creëerden gemeenschappen in moeilijke tijden. Waarom zou dat niet weer kunnen. In een nieuwe vorm, afgestoft naar het nu?

We zien dat ook al langzaam ontstaan. In andere gemeenschapsvormen, burgerinitiatieven op talloze terreinen. Waar de centrale overheid hapert, nemen burgers zelf steeds vaker het voortouw. En misschien vergis ik me, misschien is het wensdenken, maar ik zie om me heen een zekere polarisatiemoeheid ontstaan. Mensen zijn het beu, dat denken in tegenstellingen. Het brengt ons zo weinig.

Daarom een kijktip voor deze vakantie, mochten de weergoden het af laten weten. De prachtige en inspirerende documentaire die de NPO onlangs uitzond over Putnam. Spoiler alert: je gaat hoe dan ook houden van deze knuffelprofessor. ‘Zonder ons, geen wij’ is geschikt voor iedereen en voor alle leeftijden. En nu ik erover nadenk: misschien nog wel het meest voor campagnestrategen, spindoctors, politiek adviseurs en al die anderen die nu al hun messen slijpen voor de komende verkiezingscampagne.

Slijp ze niet te scherp, die messen. Want een beetje meer Putnam kan geen kwaad. Het is nooit te laat om een brug te bouwen.

Ik wens u een prachtige zomer toe.

Foto: ANP

Ook interessant voor u